"साप रोज किती विष तयार करतात? जाणून घ्या विषाची निर्माण प्रक्रिया"
साप हे पृथ्वीवरील सर्वात आकर्षक आणि घातक प्राणी आहेत. त्यांचा विष हा एक अत्यंत शक्तिशाली यंत्रणा आहे जी शिकार पकडण्यासाठी आणि आत्मरक्षणासाठी वापरली जाते. सापांच्या विषाची मात्रा, त्याची संरचना आणि त्याचे कार्य विविध प्रकारांमध्ये भिन्न असते. काही सापांची विषाची मात्रा अत्यंत कमी असते, तर काहींची विषाची मात्रा खूप जास्त असू शकते. आज आपण सापांच्या विषाच्या तयार होण्याची प्रक्रिया, त्याचा मनुष्यावर होणारा परिणाम आणि साप किती विष सोडतात याबद्दल माहिती घेऊ.
सापांचे विष तयार होणे
सापांचे विष हे एक जैविक द्रव असते जे विशेष ग्रंथींपासून तयार होते. विष तयार करणाऱ्या ग्रंथींचे मुख्य कार्य शिकार मारण्यासाठी आणि आत्मरक्षणासाठी सापाच्या विषाची निर्मिती करणे आहे. सापाच्या विषातील रसायनांच्या प्रकारानुसार, त्याचे कार्य शरीरावर विविध प्रकारे होऊ शकते.
सामान्यत: सापांच्या विषात दोन मुख्य घटक असतात:
- टॉक्सिन्स – जे शरीराच्या पेशींवर परिणाम करतात आणि विषाच्या प्रभावीतेसाठी जबाबदार असतात.
- एन्झाईम्स – जे शरीराच्या ऊतकांमध्ये जखम तयार करतात आणि शिकाराला अधिक जखमी करतात.
साप दिवसभरात १०-१५ मि.ली. पर्यंत विष तयार करू शकतात, परंतु हे त्या सापाच्या आकारावर आणि प्रजातीवर अवलंबून असते. काही सापांचा विषाचे प्रमाण थोडे असू शकते, तर काही साप मोठ्या प्रमाणावर विष तयार करतात.
सापांच्या विषाचा प्रभाव
सापांचा विष हा मुख्यतः दोन प्रकारे काम करतो: न्यूरोटॉक्सिन्स आणि हिमोटॉक्सिन्स.
-
न्यूरोटॉक्सिन्स:
हे विष प्रामुख्याने सापांच्या विषात असते आणि मनुष्याच्या शिरा आणि मज्जासंस्था (nervous system) वर परिणाम करते. कोब्राच्या विषात असे न्यूरोटॉक्सिन्स असतात, जे शरीराच्या स्नायूंवर परिणाम करून श्वसनसंस्था बंद करण्यास कारणीभूत ठरतात. श्वसनशक्तीची हानी होऊ शकते, ज्यामुळे श्वास घेण्यास त्रास होतो आणि मृत्यू होऊ शकतो. -
हिमोटॉक्सिन्स:
सापांच्या विषात असे एन्झाईम्स असतात, जे रक्त आणि रक्तवाहिन्यांवर परिणाम करतात. ह्युमन व्हायपर किंवा रॅटलस्नेकच्या विषात हिमोटॉक्सिन्स असतात. हे रक्तद्राव निर्माण करते, ज्यामुळे जखमांवर गहिरा परिणाम होतो. त्याचबरोबर, रक्त थांबवण्याची क्षमता कमी होते आणि मृत्यू होऊ शकतो.
साप चावल्यावर किती विष सोडतात?
सापाच्या विषाची मात्रा त्याच्या आकार, प्रजाती आणि चावण्याच्या तीव्रतेवर अवलंबून असते. सामान्यतः, साप एका चावणीमध्ये ५-१०% विष सोडतात. अर्थात, प्रत्येक सापासाठी हे प्रमाण वेगळं असू शकते. काही साप फक्त छोट्या प्रमाणात विष सोडतात, कारण त्यांना शिकार पकडण्यासाठी त्यांची विषाची स्टॉक न गमावता साधारणपणे शिकार मारायची असते.
सापांच्या विषाचे प्रमाण त्यांच्या आयुष्याच्या टप्प्यावरही अवलंबून असते. वृद्ध साप जास्त विष सोडू शकतात, कारण त्यांची विषाची भांडारण क्षमता अधिक असू शकते.
सापाच्या विषाच्या गुणधर्म
सापांचे विष शारीरिक पातळीवर वेगवेगळ्या प्रकारे कार्य करते. यामुळे अनेक प्रकारच्या शारीरिक समस्यांना जन्म दिला जातो. काही सापांचे विष चावल्यावर शरीरात वेगाने पसरते, ज्यामुळे शरीराच्या विविध अवयवांवर त्वरित परिणाम होतो. उदाहरणार्थ, कोब्राचे विष एका तासात श्वसनसंस्थेवर हल्ला करून मृत्यू साधू शकते.
तसेच, सापांच्या विषाच्या विविध गुणधर्मांमुळे, त्यांचा उपचारासंबंधी वेगवेगळी पद्धती आवश्यक ठरतात. उदाहरणार्थ, कोब्राच्या विषावर विशिष्ट अँटीव्हेनम उपलब्ध आहेत, जे शरीरातून विष बाहेर काढण्यास मदत करतात.
मनुष्याच्या जीवनावर परिणाम
साप चावल्याने मनुष्याचे जीवन धोक्यात येऊ शकते. सापाच्या विषाच्या प्रभावामुळे, मनुष्याच्या श्वसनशक्तीवर, रक्तद्रावावर किंवा स्नायूंच्या कार्यावर परिणाम होऊ शकतो. गंभीर प्रकरणांमध्ये, उपचार न मिळाल्यास मृत्यू होऊ शकतो. यामुळे सापांच्या विषाचा उपचार लवकरात लवकर करणे अत्यंत आवश्यक ठरते.
सापांच्या विषाची वेगळी प्रभावे असू शकतात आणि त्यावर उपचार करण्यासाठी आपत्कालीन वैद्यकीय सेवा आवश्यक आहे. जरी आजच्या काळात अँटीव्हेनम व इतर उपचार पद्धती विकसित झाल्या असल्या तरी, याच्यामुळे मृत्यू होण्याची शक्यता कमी होईल.
निष्कर्ष
सापांचे विष हा एक अत्यंत प्रभावी जैविक घटक आहे, जो त्याच्या शिकार मिळवण्यास आणि आत्मरक्षणास मदत करतो. तथापि, हे विष मानवासाठी एक मोठा धोका असू शकतो. सापाच्या विषाची प्रक्रिया आणि प्रभाव कधी कधी अत्यंत गंभीर होऊ शकतात. त्यामुळे, साप चावल्यावर त्वरीत आणि योग्य उपचार घेणं अत्यंत महत्त्वाचं आहे.
अधिक बातम्या वाचा =>
